واکاوی تضادها و متناقض نماها در نهج البلاغه

طباق یکی از آرایه ها و فنون بدیعی است که در بلاغت قدیم و جدید مورد توجه پژوهشگران بوده است. این صنعت که در کتاب های نقد و بلاغت قدیم با نام های گوناگونی هم چون مطابقه، تطابق، تطبیق و تکافو شناخته شده است امروزه با نام طباق و تضاد شناخته می شود . می توان گفت در کنار این فن ادبی، متناقض نما نیز به عنوان یکی از جذاب ترین و پردامنه ترین مباحث زیبایی شناسیِ متن جایگاهی ویژه یافته است. بهره گیری از تعبیر متناقض نما از عالیترین شیوه های آشنایی زدایی هنری به شمار می رود، که موجب دور شدن از حالت عادی و در نهایت برجسته سازی کلام و تأثیر گذاری چشمگیر بر مخاطب می گردد. از جمله متونی که شگرد متناقض نما و آرایه تضاد در آن بسامدی قابل توجه و اثر گذاری دارد کتاب نهج البلاغه است. این متن که صرف نظر از بعد دینی خود، اهل ذوق و بلاغت را شیفته بیان و اسلوب خود کرده، قابلیت آن را دارد که از این دیدگاه نیز مورد بررسی و کاوش قرار گیرد. پژوهش حاضر با نگاهی گذرا به بلاغت نهج البلاغه و بررسی معنای لغوی و اصطلاحی طباق و پس از آن فن متناقض نما به پیشینه و کارکرد این دو فن می پردازد و سپس به ارائه و تحلیل نمونه های موجود از این دو صنعت در کتاب گران سنگ نهج البلاغه روی می آورد. با توجه به کارکرد طباق و متناقض نما در نهج البلاغه می توان این گونه بیان کرد که حضرت علی (ع) از این فنون به خوبی در کلام خویش استفاده نموده است. چنین استنباط می شود که هرگاه حضرت علی (ع) قصد روشنگری در مورد دنیا و یا ایجاد معرفت الهی در مردم را داشته، از این فنون بهره بیشتری برده است. می توان یکی از علت های گزینش این گونه بیان، در موضوعات پیش گفته را دو بعدی بودن دنیا و عدم شناخت حضرت حق با حواس ظاهری دانست.